Latih lah dengan
membedakan pengucapan kalimat berikut:
- Tétéh caket
treuk hideung (artinya: ‘Teteh dekat truk hitam’)
- Tétéh cakeutreuk
hideung (artinya: ‘Teteh sangat hitam sekali’)
Ket. :
Tétéh = kakak
perempuan/panggilan kepada perempuan yang lebih tua usianya dari kita.
Seperti
halnya bahasa Jawa, bahasa Sunda pun mengenal “strata” bahasa. Dalam hal ini,
penggunaan bahasa harus dibedakan saat berbicara kepada sesama (teman),
orangtua, sampai anak kecil. Ini yang dinamakan undak-usuk basa, artinya ‘naik
turunnya penggunaan bahasa’ (disesuaikan dengan keadaan). Meskipun secara
budaya sama, akan tetapi ada beberapa dari bahasa Sunda sendiri (ciri khas dan
penggunaan kata) yang tidak sama.
1.
Kata Ganti
Kata ganti dalam
bahasa Sunda, sama seperi bahasa Indonesia yaitu kata ganti orang ke-1, kata
ganti orang ke-2, dan kata ganti orang ke-3, Misalkan kata saya (aku) dalam
bahasa Sunda bisa: abdi, kuring, sim kuring, ataupun aing/uing. Begitu pula
kata kamu (engkau) dalam bahasa Sunda bisa : maneh, anjeun, sia, ataupun
silaing. Penggunaannya? Kembali ke undak-usuk basa!
Dalam bahasa
Sunda ada ragam bahasa halus, resmi, atau biasa (pergaulan), ataupun kasar.
Mari, kita belajar menerapkan kata-kata ganti orang tersebut. Misalkan, Anda
datang ke suatu tempat dan ingin memberitahukan bahwa Anda datang dari Jakarta
:
Sim kuring
angkat ti Jakarta tabuh opat naék karéta api Parahyangan (Saya berangkat dari
Jakarta pukul empat naik kereta api Parahyangan)
- Ragam bahasa
halus tidak resmi
Abdi angkat ti
Jakarta tabuh opat naék karéta api Parahyangan
- Ragam
biasa/gaul/sesama teman
Kuring/urang/déwék
indit ti Jakarta jam opat naék karéta api Parahyangan. (Kata ganti yang biasa
dipakai sekarang: Urang).
Aing indit ti
Jakarta jam opat naék karéta api Parahyangan.
Bagaimana jika
akan menggunakan kata kamu dalam bahasa Sunda?
- Ragam bahasa
halus (untuk ke orang tua atau orang baru dikenal)
Anjeun angkat ti
Jakarta tabuh sabaraha? (Kamu berangkat dari Jakarta pukul berapa?)
Agar lebih aman,
bisa diganti dengan sapaan atau nama orang yang ditanya, misalnya:
o
Bapa
angkat ti Jakarta tabuh sabaraha? (Bapak berangkat dari Jakarta pukul berapa?)
o
Andi
angkat ti Jakarta tabuh sabaraha? (Andi berangkat dari Jakarta pukul berapa?)
- Ragam
biasa/gaul/sesama teman
Maneh indit ti
Jakarta jam sabaraha?
Silaing indit ti
Jakarta jam sabaraha?
Sama seperti
bahasa Indonesia, dalam bahasa Sunda ada juga kata ganti lain yang biasa
dipakai berupa kata ganti tunggal, berdua, ataupun jamak (saya, kita, kami atau
kamu, mereka berdua, mereka).
- Ragam bahasa
halus (untuk ke orang tua atau orang baru dikenal)
Abdi sadayana
angkat ti Jakarta tabuh opat naék karéta api Parahyangan (Kita semua berangkat
dari Jakarta pukul empat naik kereta api Parahyangan)
- Ragam
biasa/gaul/sesama teman
Kuring saréréa
indit ti Jakarta jam opat naék karéta api Parahyangan.
Berikut
ini kata ganti dalam bahasa Sunda secara lebih lengkap sesuai dengan ragam
bahasa/situasi:
Orang Ke-1
Tunggal
o
sim
kuring (halus, resmi)
o
abdi
(halus, tak resmi)
o
kuring
/ déwék / urang (biasa/sesama)
o
aing
(kasar)
Jamak
o
sim
kuring sadayana (halus, resmi)
o
abdi
sadayana (halus, tak resmi)
o
kuring
saréréa (biasa/sesama)
Orang Ke-2
Tunggal
o
Bapa
/ ibu (sapaan/dianggap saudara) – (halus, orang yang dihormati
o
anjeun
(lemes, sesama)
o
manéh
/ silaing (biasa/sesama)
o
sia
(kasar)
Jamak
o
aranjeun
(halus)
o
maranéh
(biasa/sesama)
o
hidep
saréréa (halus, ke usia yang lebih rendah dari kita)
Orang Ke-3
Tunggal
o
anjeunna
(halus)
o
manéhna
(biasa/sesama)
Jamak
o
aranjeunna
(halus)
o
maranéhna
(biasa/sesama)
2.
Kata Ganti Milik
Kata ganti milik mudah saja, tinggal
menggabungkan dengan kata ganti orang. Contoh:
- Ieu buku abdi
(Ini buku saya)
- Buku manéh (buku
kamu)
- Buku maranéh
saréréa (buku kalian)
3.
Kata Tunjuk
- dieu (menunjuk
yang dekat)
Contoh:
Bumi abdi mah di
dieu (rumah saya di sini)
- dinya (menunjuk
yang agak dekat)
Contoh:
Tadi mah jam
tangan teh aya dinya (tadi sih jam tangan ada di dekat sana)
- ditu (menunjuk
yang jauh)
Contoh:
Tuh, di ditu
terminal Leuwipanjang mah! (Terminal Leuwipanjang di sana.)
Jika ingin
menunjukkan tempat sangat jauh? Biasanya pakai kata pisan atau dipanjangkan
pengucapannya. Misalnya:
o
Imah
urang mah jauh pisan ti terminal téh (Rumah saya jauh sekali dari terminal);
atau
o
Imah
urang mah jauuuuuuuuh ti terminal téh!
4.
Kata Tanya
- naon untuk
menanyakan barang, hal, binatang, tumbuhan
Contoh:
Tangkal naon nu
runtuh di Jalan Dago basa hujan kamari téh? (Pohon apa yang rubuh di Jalan Dago
waktu hujan kemarin?)
- saha untuk
menanayakan orang/subjek
Contoh:
Saha waé nu milu
ulin ka Bandung? (Siapa saja yang ikut main ke Bandung?)
- mana untuk menanyakan
tempat atau hal
Contoh:
(tempat) Rencanana ka tempat mana waé
urang ulin di Bandung téh? (Rencananya ke tempat mana saja kita main di
Bandung?)
(hal) Mana waé gawéan nu kuurang
dilakukeun? (Mana saja kerjaan yang harus saya lakukan?)
- iraha untuk
menanyakan waktu
Contoh:
Iraha atuh manéh
ulin ka imah urang téh? (Kapan dong kamu main ke rumah saya?)
- naha untuk
menanyakan sebab atau kelakuan
Contoh:
Naha maneh bet
ngambek ka urang? (Kenapa kamu jadi marah pada saya?)
- kumaha untuk
menanyakan cara atau keadaan
Contoh:
Kumaha carana
nya supaya urang lancar ngomong basa Sunda? (Bagaimana caranya ya agar saya
lancar bicara bahasa Sunda?)
- sabaraha untuk
menanyakan jumlah atau bilangan
Contoh:
Mang, sabarahaan
batagor samangkokna? (Mang, berapa batagor semangkoknnya?)
Lamun tilu
ditambah lima sabaraha hiji nya? (Kalau tiga ditambah lima berapa, ya?)
5.
Imbuhan
Imbuhan dalam bahasa Sunda yang biasa
dipakai:
Imbuhan di awal (afiks)
o
N-
= neunggeul (memukul) dasar teunggeul (B.Indonesia: ‘pukul’; seperti dalam
berkelahi)
o
di-
= diteunggeul (dipukul)
o
ka-
= kateunggeul (terpukul)
o
pa-
= papisah (berpisah)
o
pi-
= pikarunyauen (keadaannya mengibakan)
o
barang-
= barangbawa (segala dibawa)
o
silih-
= silihteunggeul (saling pukul)
o
ti-
= titajong (terantuk, misalnya terantuk batu)
o
ting-
= tingcorowok (pada berteriak)
Imbuhan di tengah (infiks)
o
ar-
= gareulis (pada cantik-cantik, -ar- merujuk pada banyak)
o
um-
= gumeulis (sok merasa diri cantik, padahal gak cantik)
Imbuhan di
delakang (sufiks)
o
an
= tulisan (hasil menulis)
o
eun
= tuliseun (yang harus ditulis)
o
keun
= anteurkeun (antarkan)
o
na
= gaweanana (kerjaannya/tapi bukan menunjukkan milik, misalnya kerjaannya sih
biasa tapi upahnya lumayan.)
Imbuhan depan-belakang (konfiks)
o
ka–an
= kabangsatan (kemalingan)
o
pa–an
= pangulinan (tempat main)
o
pang–keun
= pangmeulikeun (minta dibelikan)
o
pi–eun
= pirugieun (bakal rugi)
o
pika–eun
= pikasieuneun (menakutkan)
o
sa–eun
= sapeutingeun (cuman buat semalam)
6.
Kalimat Majemuk
Hubungan waktu:
o
Saprak
Contoh: Saprak diputuskeun, kabogoh
kuring jadi mindeng ngalamun (Semenjak diputuskan, pacar saya jadi sering
melamun)
o
Ti
mimiti
o
Contoh:
Ti mimiti ayeuna, kuring embung deui ngagandong gajah! (Dari mulai sekarang,
saya tidak mau lagi menggendong gajah!)
o
Basa
Contoh: Basa ngaliwat ka hareupeun
imahna, manéhna keur digégél anjing. (Waktu saya lewat di depan rumahnya, dia
lagi digigit anjing)
o
Nepi
ka
Contoh: Nepi ka ayeuna ogé pamajikan
masih kénéh nagih ménta pangmeulikeun tank waja. (Sampai sekarang pun istri
saya masih selalu menagih minta dibelikan tank baja).
o
Saméméh
dan sanggeus
Contoh: Saméméh boga kabogoh, kuring
boga lima téori pikeun cara meunangkeun kabogoh. Saeunggeus boga lima kabogoh,
kuring teu boga téori hiji-hiji acan. (Sebelum punya pacar, saya punya lima
teori cara mendapatkan pacar. Sesudah punya lima pacar, saya tidak punya teori
satu pun.)
o
Waktu
Contoh: Waktu kuring ngajak kenalan,
manéhna langsung utah. (Waktu saya mengajak kenalan, si dia langsung muntah).
Hubungan sarat:
o
Saupama
Contoh: Luna Maya pasti resepeun ka
urang, saupama urang kasép jiga Ariel Peterpan. (Luna Maya pasti menyukai saya,
jikalau saya seganteng Ariel Peterpan)
o
Lamun
Contoh: Manéh bakal lulus ujian, lamun
manéh soson-soson diajar. (Kamu akan lulus ujian, kalau kamu belajar dengan
sungguh-sungguh)
o
Asal
Contoh: Kuring daék jadi pamajikan
manéh, asal manéh bunuh diri heula! (Saya mau jadi istrimu, asal kamu bunuh
diri dulu!)
Hubungan tujuan:
o
Sangkan/supaya/ambéh
Contoh: Ambéh teu ceurik deui, béré
balon wé. (Biar tidak nangis, kasih balon saja).
Hubungan perbandingan:
o
Saperti/ibarat/kawas
Contoh: saperti/ibarat/kawas langit
jeung bumi
Hubungan sebab:
o
Sabab/lantaran/alatan
Contoh: Manéhna indit ka Bandung,
sabab/lantaran/alatan manéhna hayang ulin. (Ia pergi ke Bandung, sebab dia
ingin main.)
Hubungan akibat:
o
Nepi
ka
Contoh: Si Sulé nyasab di Jakarta, nepi
ka teu nyaho jalan balik. (Si Sule nyasar di Jakarta, sampai gak tahu jalan
pulang.)
o
Akibatna
Contoh: Manéhna judi waé, nepi harta
bendana béak korédas. (Ia berjudi terus, sampai harta bendanya habis tak
tersisa).
Sebagai
bahan bicara jika Anda berwisata ke Bandung atau ke daerah lainnya di tanah
Sunda, barangkali contoh percakapan praktis berikut dapat menolong Anda.
- Mang/Pak/Bu/Kang/Téh,
punten. Upami pangaos ieu …. (barang yang dimaksud) sabarahaan? (Mang/Pak/Bu/Kang/Teh,
maaf, kalau harga barang …. ini berapa?)
- Tiasa ditawis
nya? 7.000 wé nya? Kan mésérna seueur. (Bisa ditawar kan? 7.000 aja ya? Kan
belinya banyak.)
- Ngical naon wae?
(Jual apa saja?)
- Ari
Mang/Pak/Kang/Téh tos lami icalan di dieu? (Mang/Pak/Kang/Téh sudah lama jualan
di sini?)
- Janten sadayana
sabaraheun? (Jadi semuanya berapa?)
- Ari … tos lami
di Bandung atanapi urang dieu asli? (Sudah lama tinggal di Bandung atau orang
sini asli?)
- Punten badé
tumaros, dupi ka terminal/stasion ti dieu ka palih mana, nya? (Maaf numpang nanya, kalau ke terminal/stasiun
dari sini ke arah mana, ya?)
- Punten, dupi ka
terminal/stasion nganggé angkot jurusan mana, nya? (Maaf, kalau ke
terminal/stasiun dari sini pakai angkutan kota ka arah mana, ya?)
- Hatur nuhun,
Mang/Pak/Bu/Kang/Téh. Punten tos ngarérépot (Terima kasih Mang/Pak/Bu/Kang/Téh.
Maaf sudah merepotkan)
- Punten, dupi ka
jamban ka palih mana, nya? (Maaf, kalau
ke WC/belakang ke sebelah mana, ya?
- Nepangkeun, nami
abdi Gatot Suratot (Perkenalkan nama
saya Gatot). Kalau ragam bahasa biasa : “Kenalkeun, abdi Gatot Suratot”.
- Abdi mah urang
Jakarta, namung lami ngumbara di Uganda. Ari asli mah turunan Spanyol. (Saya orang Jakarta, tapi lama mengembara di
Uganda. Tapi aslinya keturunan Spanyol.)
- Lami teu? (Lama gak?)
- Sakedap deui (sebentar lagi)
- Kang, tiasa
dianteurkeun ka Jln. X? (Kang, bisa diantarkan ke Jalan X?)
- Hatur nuhun, permios!
(Terima kasih, permisi/selamat tinggal)
Tips
yang paling jitu saat jalan-jalan di Bandung atau kota lainnya di tanah Sunda,
jangan lupa awalnya pake : “punten”. Ini untuk menunjukkan rasa hormat dan
cepat akrab. Jika bahasa Sunda Anda semakin mentok akan perbendaharaan kosakata
atawa vocabulary Sunda, Anda selipkan saja bahasa Indonesia.
Jangan
lupa, jika Anda ingin bertanya dan Anda masih di dalam mobil, keluarlah dari
mobil dan datangi orang yang akan ditanya. Ini sudah menjadi aturan tak
tertulis, yang menunjukkan rasa hormat pada orang setempat. Kadang orang yang
bertanya dari dalam mobil, bertanya akan dianggap tidak tahu sopan santun.
Logikanya : masak sih orang yang butuh harus didatangi? Di mana-mana juga
penggemar mendatangi artis… hehehe!
Memang,
belajar bahasa Sunda itu susah-susah gampang. Gampangnya? Masih banyak kosakata
yang hamper mendekati dengan bahasa Indonesia. Namun, jika berhubungan dengan
undak-usuk basa, wuih orang Sunda sekarang pun makin banyak yang tidak faham.
Salah satu contohnya, kata “makan” dalam bahasa Indonesia. Dalam bahasa Sunda?
Bisa dahar, nyatu, emam, tuang, lolodok, neda, dsb. Nah, yang unik di Sunda
adalah adanya suasana tertentu, misalnya dalam waktu.
Perhatikan
nama dan jenis keadaan waktu dalam 24 jam di Sunda :
- Méléték
srangéngé
- Haneut moyan
- Pecat sawed
- Rumangsang
- Manceran
- Lingsir ngulon
- Lohor
- Lohor ahir
- Wanci
érang-érang
- Tunggang gunung
- Sariak layung
- Sareupna
- Harieum beungeut
- Sareureuh budak
- Haliwawar
- Janari gedé
- Janari leutik
- Balébat
- Carangcang
tihang
- Rebun-rebun
Mangga,
bagi Anda yang tahu pukul berapa saja tepatnya istilah-istilah waktu tersebut,
silakan kasih tahu rekan-rekan yang lain.
Ada
lagi yang lebih unik, yang disebut “kecap panganteur (kata pengantar”, dalam artian,
kata yang mengikuti kata kerja dan keadaan. Misalnya, dalam bahasa Indonesia
ada kata “jatuh, bangun, duduk, sobek, dsb”.
Dalam
bahasa Indonesia, kata terebut bentuknya tunggal. Dalam bahasa Sunda, kata
tersebut seperti di mana ada “Romeo” di situ ada “Juliet”. Jadi ada kata
pasangan yang mengantarkan kata kerja atau keadaan tersebut. Namun, kata yang
jadi pengantarnya tidaklah mempunyai arti. Hanya menegaskan saja agar lebih
mantap kerasanya! Mau tahu? Ini lho :
- bus
asup
- nyah
beunta
- hing
ceurik
- segruk
ceurik
- am
dahar
- jol
datang
- rap
dibaju
- deker
digawé
- gék
diuk
- reg
eureun
- geleber
hiber
- dut
hitut
- kuniang
hudang
- belenyéh/nyéh
imut
- gedig
indit
- léos
indit
- wér
kiih
- blug
labuh
- berebet
lumpat
- jleng
luncat
- geleser
maju
- belewer
malédog
- brus
mandi
- térékél
naék
- gampleng
nampiling
- blak
nangkarak
- jung
nangtung
- sebrut
narajang
- habek
neunggeul
- lek
neureuy
- lar
ngaliwat
- bluk
ngangkuban
- biur
ngapung
- golédag
ngedeng
- gewewek
ngégél
- réngkénék
ngigel
- leguk/regot
nginum
- burusut
ngising
- pok
ngomong
- celengkeung
ngomong
- trét
nulis
- gaplok
nyabok
- gap
nyagap
- sirintil
nyampeurkeun
- gantawang
nyarékan
- kerewek
nyekel
- cong
nyembah
- crot
nyiduh
- celengok
nyium
- kop
nyokot
- bluk
nyuuh
- reup
peureum
- dug
saré
- barakatak
seuri
- ceuleukeuteuk
seuri
- cakakak
seuri
- cikikik
seuri
- lep
teuleum
- eureuleu
teurab
- clak
tumpak
- luk
tungkul
- jrut
turun
- nyot
ngenyot
- pelenyun
udud
- cat
unggah
- orolo
utah
- beledug
bitu
- beleték
peupeus
- beletok
potong
- béréwék
soék
- bray
beurang
- bray
muka
- bray
caang
- breg
hujan
- cep
tiis
- gejebur
kana cai
- jedak
diadu
- jeduk
tidagor
- jegug
sora anjing
- jegur
sora marieum
- jentréng
kacapi
- jep
jempé
- jeprut
pegat
- kecebuk
sora cai
- kecemplung
kana sumur
- kepluk
murag
- kérésék
sora daun
- ketruk
sora sapatu
- les
leungit
- paralak
hujan
- pédénghél
keuheul
- peledek
bau hitut
- pes
pareum
- pleng
ambleng
- plong
ngemplong
- prung
pegat
- prung
ngamimitian
- pudigdig
ambek
- rekét
sora panto
- rob
ngarogrog
- rup
dirungkupan
- seguk
sora kolécér
- semprung
pegat
- sruk-srék
sora ragaji
- trong
kohkol
Sebagai
keterangan dari tulisan ini lebih kepada daerah Bandung, sebab orang luar
daerah tanah Sunda lebih mengenal Sunda berasal dari Bandung. Namun sebetulnya
semua bahasa Sunda tidak berasal dari Bandung. Ada beberapa yang tidak ada di
bahasa Bandung.
Menurut
buku sejarah bahasa Sunda yang admin pelajari sewaktu SMP (Sekolah Menengah
Pertama), ada beberapa kata yang memiliki sejarah unik yang berasal dari Luar
Negeri. Misal : kekenceng (wajan) berasal dari Prancis. Masih banyak yang
lainnya Cuma admin lupa. Nanti kapan-kapan admin cari lagi buku-bukunya dan
admin posting disini.
Sampai
dini dulu ya berbagi pengetahuannya. Semoga dapat membantu Anda semua. Dan lagi
lagi, admin mohon keritik dan saran dari para sahabat pembaca baik yang sudah
bergabung di facebook maupun yang belum.
Sesudahnya
admin ucapkan banyak-banyak terima kasih atas kesediannya membaca tulisan ini
dan ingin mempelajari bahasa Sunda. Hatur nuhun!